چند نکته باریک درباره اندیشه مرحوم شاه‌آبادی

فطرت آیت‌الله؛ جذاب، جالب و برجسته

چند نکته در اندیشه‌‌های مرحوم آیت‌‌الله شاه‌‌آبادی هست که از برجستگی خاصی برخوردار است و شاید بتوان گفت دیگران کمتر به آن توجه کرده‌‌اند. به‌‌خصوص نکته‌‌ای که در عرفان مرحوم آقای شاه‌‌آبادی خیلی چشمگیر و برجسته است، توجه به فطرت است. می‌دانید که بحث فطرت هم در فلسفه، هم در عرفان بحث مهمی است و خیلی از حکمای ما به این بحث آن عنایت لازم و آن توجه درخور را مبذول نداشته‌‌اند و با اینکه بحث خیلی مهم است و در قرآن هم به آن تصریح شده؛ اما  در بحث فطرت خیلی از حکما روشن بحث نکرده‌‌اند، گرچه مطالبی را گفته‌‌اند، به طور مبسوط و مشروح بحث فطرت را مورد توجه قرار نداده‌‌اند؛ از جمله ملاصدرا.

شما می‌‌دانید صدر‌المتألهین از فلاسفه‌‌ای است که آثار بسیار زیادی دارد و در حوزه‌‌های مختلف، به‌اصطلاح مباحث فلسفی و عرفانی بحث کرده؛ اما به فطرت خیلی نپرداخته است، توضیح شایسته و درخور اهمیتی به مبحث فطرت نداده. ولی درواقع می‌‌شود گفت مرحوم آقای شاه‌‌آبادی روی این بحث خیلی تکیه کرده‌‌اند و بحث مهمی هم هست؛ یعنی از آنجایی که بحث فطرت به همه انسان‌‌ها یک‌‌جوری مرتبط می‌‌شود، بحث از حوزه‌‌های اختصاصی اهل عرفان خارج می‌‌شود. من در بحث ابن‌‌عربی هم به این نکته اشاره خواهم کرد.

ببینید، خیلی از مباحث عرفان کمی تخصصی است؛ یعنی شاید یک عده خاصی مخاطب هستند و خیلی از مردم شاید آن مباحث را دریافت نکنند یا به آن توجه نکنند، اما بحث فطرت از آن مباحثی است که اگر کسی خوب تقریر بکند، درواقع عموم مردم می‌‌توانند این مطلب را دریابند و متوجه بشوند و ارتباطش را با خودشان پیدا بکنند. در آثاری که از مرحوم آقای شاه‌‌آبادی باقی مانده، بحث فطرت‌شان انصافاً خیلی جذاب است و به‌‌خصوص اگر تقریر بشود. حالا خواهم گفت که این‌‌ها احتیاج به شرح و توضیح و تقریر دارد.

به هر صورت، بیان ایشان از فطرت و اهمیتی که ایشان برای مباحث مربوط به فطرت قائل است جالب است و براهین فطرت چون برهان احترام و حضور و حاضر و برهان احترام منعم و برهان احترام محبوب؛ درواقع ایشان بحث فطرت را در ابعاد مختلف وجودی انسان و درون انسان، عواطف انسان و خواسته‌‌‌های انسان مطرح کرده که به نظر من خیلی جذاب و جالب است و می‌‌تواند بسیار مؤثر واقع بشود و کمتر کسی به این پرداخته است.

نمی‌‌خواهم و در اینجا فرصت هم نیست که نحوه بیان ایشان را در ابعاد مختلف فطرت توضیح بدهیم و تشریح کنیم، همین‌‌قدر می‌‌خواهم بگویم وقتی کسی این آثار معدودی را هم که از ایشان باقی مانده و چاپ شده می‌‌خواند، چیزی که بلافاصله انسان را جذب می‌‌کند، همین بحث فطرت است. این یکی از نکات بسیار برجسته عرفان مرحوم آقای شاه‌‌آبادی است.

شریعتی کردن عرفان نظری

نکته دیگری که خیلی اهمیت دارد و در واقع پیرو آن نکته‌‌ای است که در مورد فطرت گفتم، یعنی عرفان را از آن حالت تخصصی خودش، از آن وضعیت اختصاصی که یک گروه خاصی می‌‌‌توانند در موردش بحث کنند و بفهمند خارج می‌‌کند و وارد یک حوزه‌‌ای می‌‌کند که مخاطبش افزایش پیدا می‌‌کند. بحث ارتباطی است که ایشان بین عرفان نظری و شریعت برقرار می‌‌کند.  مطلبی است که خیلی‌‌ها به آن توجه نکرده‌‌اند یا خیلی‌‌ها عکس این مطلب را از عرفان دریافت کرده‌‌اند و شاید قائل به این هستند که اساساً بین عرفان نظری و شریعت، نسبتی نیست یا حتی بعضی‌‌ها بین این‌‌ها منافات می‌‌بینند؛ به‌‌خصوص امروز آدم در بعضی از مکاتب عرفانی این را می‌‌بیند که گویی کسی که اهل عرفان است و اهل طریقت، نیازی به شریعت ندارد.

البته بحث شریعت و طریقت همواره مطرح بوده است. ایشان کاری که کرده، در واقع دیدگاهش و تفکرش و نحوه بیانش از مباحث عرفانی درواقع یک حلقه واسطه بین عرفان نظری و شریعت است. به‌نحوی می‌‌شود گفت عرفان نظری را از یک حوزه کاملاً تخصصی وارد شریعت کرده است؛ شریعت را از یک حالت کاملاً فرمانی، دستوری و خشک ارتقا داده و آورده در فضای خیلی لطیف مطرح کرده و از شریعت هم به عرفان عملی می‌‌رسد. من این‌‌جوری احساس می‌‌کنم.

ببینید، ایشان عرفان نظری را آورده وارد شریعت کرده و از شریعت به عرفان عملی می‌‌رود. خود ایشان هم تعبیرش این است که از شریعت باید به طریقت رسید. این نکته خیلی مهم است؛ یعنی اینکه کسی بتواند تبیین بکند. خیلی‌‌ها ممکن است این ادعا را بکنند، ولی اینکه انسان بتواند از شریعت به طریقت برسد و از مرتبه شرایع صرف و احکام ظاهری عملیه که خیلی وقت‌‌ها فاقد روح است، بتواند خارج بشود و به آن مرتبه طریقت برسد و ارتباط بین این‌‌ها را تبیین بکند، کار بسیار مهم و بزرگی است که ما می‌بینیم ایشان در آثارش به این پرداخته است.

خطر معقول‌سازی دین

البته آثار کوتاه است و کم، اما در همین مقدار هم کاملاً مشهود است که یکی از دغدغه‌های ایشان این بود که بتواند بین عرفان نظری و شریعت یک رابطه برقرار بکند. البته کاری که ایشان کرده، به‌نحوی جایگزین آن کاری می‌‌شود که خیلی از فلاسفه ممکن است بکنند. بعضی‌‌ها مایلند دین را معقول کنند و برای احکام دین یا شرایع یک فلسفه‌‌ای را بیان بکنند. این‌کار در یک مرتبه‌‌ای برای یک عده‌‌ای، کار پذیرفته‌‌ای است، کار ناپسندی نیست؛ اما اینکه ما توقع داشته باشیم که دین را کاملاً معقول بکنیم و برای تمام آموزه‌‌های دینی و حتی احکام و شرایع یک‌وجهی، یک علتی بیابیم و فلسفه‌‌ای بتراشیم، این به نظر بنده چندان کار شایسته و کار پذیرفته‌‌ای نیست؛ چرا که بخشی از ایمان تسلیم است. بخشی از دین پذیرش بدون چون و چراست.

اینکه من همه چیز را معقول بکنم، می‌‌تواند خطرهایی داشته باشد که حالا جای توضیحش نیست. ایشان به جای اینکه آن کار را انجام بدهد، آمده شریعت را با عرفان پیوند زده و این کار، دیگر مشکلاتِ پیوندِ شرایع با فلسفه را ندارد. معقول‌‌سازی این، مشکلات بسیار دور و درازی دارد و به نظر بنده بنیان کار را ممکن است تخریب بکند. چرا؟ حالا من اشاره‌‌ای می‌‌کنم: «اگر یک روزگاری ما به هر دلیل، نتوانیم دین را توجیه بکنیم و آموزه‌‌های دینی را تبیین عقلی بکنیم، آن‌‌وقت این خطر وجود دارد؛ یعنی به ما فرمان می‌‌دهد که شما از حوزه دین خارج می‌‌شوید.» ملاصدرا هم در مقدمه اسفار به این نکته اشاره می‌‌کند که خیلی نکته ظریف و عمیقی است. خیلی مهم است که می‌‌گوید من در نهایت، کارم به جایی رسید که تسلیم شدم و هیچ تلاش نمی‌‌کنم که برای آنچه پیامبر صلوات الله علیه و آله آورده، یک وجه  عقلی به دست بیاورم و ارائه بدهم. هیچ اشکال ندارد اینکه انسان، عقلی به طرف دین برود، ولی اینکه بخواهد دین را کاملاً معقول بکند، مشکلاتی به بار می‌‌آورد که آیت‌‌الله شاه‌‌آبادی با این حرکتی که کرده جلوی خیلی از آن مشکلات را گرفته است؛ یعنی آمده شریعت را به عرفان نزدیک کرده. این هم یکی از برجستگی‌های عرفان مرحوم آقای شاه‌‌آبادی است.

 طرح مبانی عرفانی برای عقاید دینی

نکته دیگری که لازم است گفته بشود و با نکته قبلی مرتبط است، این است که ایشان برای بسیاری از احکام و شرایع و هم برای بسیاری از آموزه‌‌ها و عقاید دینی، مبانی عرفانی مطرح کرده. این با آن بحث قبلی مرتبط است و در عین حال یک کمی هم متفاوت؛ یعنی خیلی از احکامی که ما داریم و در متن دین ما آمده، مثل احکام نماز و روزه و خیلی از احکام دیگر و عقایدی که ما داریم در مورد معاد، در مورد برزخ، در مورد بحث تجسم اعمال، که ایشان خیلی دقیق و به درستی و زیبایی این‌‌ها را مطرح کرده، برای این‌‌ها مبانی عرفانی هم آورده است. همان‌‌طوری که اشاره کردم، مبانی عرفانی کاملاً معقول نیست. اینجا در پرانتز این نکته را بگویم، الآن فرصت نیست من  مفصل به این بپردازم؛ بحث ارتباط عقل و عرفان خیلی مهم است.

امروز متداول است که عرفا ضد عقل هستند، عقل‌ستیزند، عرفان عقل‌ستیز و عقل‌‌گریز است. من به هیچ وجه با این موافق نیستم. عرفان ما، عرفان نظری ما، نقد عقل، نقادی عقل است. نقادی عقل یعنی تعیین میزان توانایی عقل و این به هیچ وجه عقل‌ستیزی نیست. ما در سنت فلسفی غرب هم مثلاً فیلسوفی مثل کانت را داریم که مهم‌‌ترین بخش فلسفه‌‌اش نقادی عقل است و این نقد عقل یک بحث بسیار مهم فلسفی و عقلانی است. باید ببینیم حدود و توانایی عقل کجاست؛ تا چه میزان عقل می‌‌تواند ما را در فهم هستی و در نزدیک کردن به حقیقت یاری و کمک بکند. این خیلی مهم است. تا ما میزان توانایی این قوه را ندانیم، نمی‌‌توانیم از آن درست بهره‌‌برداری بکنیم.

عرفای ما عقل را نقادی کرده‌‌اند. خیلی مایلم روی این نکته تکیه و تأکید کنم. به هیچ وجه در عرفان ما عقل‌ستیزی نیست. حتی بنده می‌‌خواهم ادعا کنم که اوج وفاداری به عقل را ما در عرفان نظری‌مان می‌بینیم. مثلاً شما فتوحات ابن‌‌عربی را باز کنید و ببینید. کمتر صفحه‌‌ای از فتوحات را می‌توانید نظر بکنید و واژه عقل و بحث درباره عقل و نظر را پیدا نکنید. یعنی حتی درباره بسامد عقل هم که شما بخواهید قضاوت بکنید، بحث عقل در ابن‌‌عربی یکی از مباحث جدی است. او به هیچ وجه با عقل مخالفت ندارد و فقط حدود عقل را محدود می‌‌کند. دارد عقل را سنجش و این قوه را نقادی می‌‌کند.

اصلاً پذیرفته نیست که ما بگوییم یک عارف با یکی از نعمت‌‌های بزرگ الهی و قوای عظیمی که خداوند در وجود انسان نهاده که عقل است، مخالفت می‌‌کند؛ این اصلاً پذیرفته نیست. منتها اگر ما بخواهیم با عقل فلسفی، همان‌‌طور که قبلاً اشاره کردم، آموزه‌‌ها و عقاید دینی را تبیین بکنیم، سر از کلام درمی‌‌آوریم که از نظر بنده علم کلام در تولید ایمان ناتوان و عقیم است و نتوانسته مؤمن تولید بکند. در علم کلام ما دائم داریم با شبهات سر و کله می‌‌زنیم و منتظریم یک شبهه‌‌ای مطرح بشود تا ما پاسخ بدهیم. درواقع روحیه کلامی با شبهه، با مسئله و با مخالف سازگار نیست.

وقتی می‌‌آییم در عرفان این وضع کاملاً متفاوت می‌‌شود؛ به‌خصوص در این نحوه نگاه، مرحوم آقای شاه‌‌آبادی تلاش می‌‌کند آموزه‌های دینی و احکام و شرایع را برای ما تبیین بکند، اما نه با دیدگاه فلسفی و کلامی، بلکه با مبانی عرفانی. تفاوتش کجا آشکار می‌‌شود؟ تفاوت این دو نحو تبیین در آنجا آشکار می‌‌شود که شما وقتی در فضای عرفانی دارید احکام و شرایع و عقاید دینی و آموزه‌‌های دینی را تبیین می‌‌کنید سعه صدر دارید. در حالی که متکلم این سعه صدر را ندارد. متکلم از اندیشه مخالف هراس دارد، از مسئله و شبهه هراس دارد، ولی عارف این هراس را ندارد؛ نه تنها هراس را ندارد، که با سعه صدر و تسامح با دیگران برخورد می‌‌کند.

نمونه‌ای از تفاوت عظیم کلام و عرفان

نمونه آشکار این سعه همین بحث فطرت است. من تأکید می‌‌کنم بحث فطرت ایشان خیلی مهم است. می‌‌توانیم بگوییم شاه‌بیتِ عرفان مرحوم آقای شاه‌‌آبادی بحث فطرت ایشان است. متکلمان هم بحث خداشناسی دارند، بحث اثبات وجود خدا را دارند و شبهات بحث‌‌های وجود خدا را مطرح می‌‌کنند و پاسخ می‌‌دهند؛ اما کاری که بحث فطرت ایشان می‌‌کند آن مباحث نمی‌‌کند؛ یعنی این به‌سادگی می‌‌تواند ما را ببرد در حوزه‌‌ای که بفهمیم یعنی چه و آن ارتباطات وجودی، آن بحث را که با وجود انسان، با ژرفای هستی انسان و با اعماق دلِ انسان مرتبط می‌‌شود، آدم راحت می‌‌تواند اینجا ارتباط را برقرار کند. ولی در مباحث کلامی و اثبات وجود خدا، شما این ارتباط را برقرار نمی‌‌کنید.

ببینید، در فضای کلامی انسان کاملاً متوجه می‌‌شود متکلم در صدد رفع شبهه است. مثلاً به عنوان نمونه در همان بحث‌‌های کلامی، بحث شرور یکی از بحث‌‌های مهم است؛ هم در فلسفه، هم در کلام و هم در عرفان. متکلم فقط می‌‌خواهد در مبحث شرور رفع شبهه کند؛ یعنی اگر شما گفتید خدا قادر و عادل و حکیم و سراپا خیر است، بعد بلافاصله این شبهه مطرح می‌‌شود که پس این شرور طبیعی و غیرطبیعی و آفاتی که در عالم هست چیست؟ چرا زلزله هست؟ آیا خداوند می‌‌توانست عالمی بسازد که در آن زلزله نباشد؟ این نمونه‌‌ای است که الآن با آن مواجه هستیم. زلزله‌ای می‌‌آید و یک شهر را ویران می‌‌کند و زن و کودک و همه انسان‌‌ها به هم می‌‌ریزند. آن‌‌ها هم که زنده می‌‌مانند، با هزار مشکل مواجه می‌‌شوند. آیا خداوند قادر بود عالمی بسازد که در آن زلزله نباشد و این شر وجود نداشته باشد؟

پس این شبهه خیلی مهم است. هم با قدرت خدا مرتبط می‌‌شود، یعنی وقتی ما می‌‌گوییم «خدا می‌‌توانست؟» بحث قدرت است دیگر. از یک سو با قدرت خداوند مرتبط می‌‌شود و از یک سو با رحمت الهی مرتبط می‌‌شود. از یک سوی دیگر با عدل خدا مرتبط می‌‌شود. ببینید، بحث شرور حیث‌‌های مختلف پیدا می‌‌کند. متلکم اصلاً دغدغه این را ندارد که برود این بحث را بشکافد و یک جوری طرح بکند که فقط دغدغه رفع شبهه نباشد. چون رفع شبهه صرفاً می‌‌تواند طرف مقابل بحث را اسکات کند؛ یعنی هنرش اسکات است. من در بحث تسلیم می‌‌شوم. به تعبیر متداول، روش متکلم روش جدلی است. اما در عرفان این نیست؛ یعنی عارف نمی‌‌خواهد فقط طرف مقابل را اسکات کند، می‌‌خواهد بحث را طرح کند که او وقتی از فضای بحث هم بیرون می‌‌رود، خودش با این بحث درگیر بشود.

ببینید، شما وقتی بحث فطرت را مطرح می‌‌کنید، مثل برهان احترام در حوزه خداشناسی، این جوانب مختلف پیدا می‌‌کند. شما دارید فرد را هم از اشیاء و حب‌‌های مجازی خارج می‌‌کنید، ضمن اینکه به او اجازه می‌‌دهید که حب مجازی و عشق مجازی را تجربه کند. خودش بفهمد که این عشق مجازی عشق پایدار نیست؛ می‌تواند زائل بشود. از طرف دیگر هم او را با محبوب واقعی، با عشق حقیقی مرتبط می‌‌کنید. او را می‌‌برید به فضای عشق حقیقی متصلش می‌‌کنید. این دیگر چیزی نیست که فقط ساکت شده باشد و بحث را واگذار کرده باشد. نه. با این شیوه طرح مبحث، شما او را درگیر کردید. متصلش کردید. تفاوتِ آوردنِ مبانیِ عرفانی برای آموزه‌‌ها و عقاید دینی، با مبانی کلامی یک‌چنین تفاوت عظیم و قابل توجهی است.

اتصال عرفان ابن‌عربی به فضایی شیعی

نکته دیگر که باید در عرفان مرحوم آقای شاه‌‌‌آبادی به آن توجه کرد که شاید قبلاً هم در همین بحث‌‌‌های قبلی به آن به نحو دیگری اشاره کردم، درواقع وصل کردنِ عرفان ابن‌‌‌عربی به یک فضایی است که شاید کاملاً شیعی است یا شیعی کردنِ ابن‌‌‌عربی. البته من الآن اینجا بحث نمی‌‌کنم و فرصتش هم نیست که راجع به مذهب ابن‌‌‌عربی بحث کنم؛ چون من خودم معتقدم ابن‌‌‌عربی شیعه بوده و در آن فضای بسیار تنگ و تاریکی که در آن قرن در اندلس بوده یا حتی در سوریه، ایشان در آخر عمر آمده بوده و در دمشق ساکن شده بوده، اقتضای تقیه را می‌‌‌کرده است. بنده خودم معتقدم که در آرای ابن‌‌‌عربی و در آثار او شواهدی هست که می‌‌‌تواند حکایت از تشیع او بکند. مهم‌‌‌ترین شاهد در عرفانِ ابن‌‌‌عربی، ولایت ابن‌‌عربی است.

به بحث ولایت ابن‌‌عربی، اکثر کسانی که در حوزه ابن‌‌عربی کار و پژوهش کرده‌‌اند، اذعان دارند. از جمله آقای ابو‌زید در کتاب فلسفه التأویل عند ابن‌‌عربی. ایشان کار بسیار محکمی در مورد ابن‌‌عربی کرده و درباره فلسفه تأویل در ابن‌‌عربی بحث کرده و آنجا به این نکته اشاره می‌‌کند. وقتی وارد بحث ولایت ابن‌‌عربی می‌‌شود، روی این نکته تأکید می‌‌کند که این ولایت با این قرائتی که ابن‌‌عربی از آن دارد، کاملاً شیعی است، و نمی‌‌تواند غیرشیعی باشد. این یکی از شواهد است. البته ما در این نکته‌ که ایشان به نظر بنده شیعه بوده اصلاً نمی‌‌خواهم مثلاً رساله‌‌ای مثل مناقب را دخیل بدانم. ما فرض می‌‌کنیم مناقب از ابن‌‌عربی نیست.

البته ما روی مناقب کار نکردیم که واقعاً یک بحث متن‌‌شناسی فیلولوژی بکنیم و ببینیم که آیا واقعاً زبان ابن‌‌عربی در این رساله، زبان این رساله با زبان سایر آثار ابن‌‌عربی، فرهنگش، زبانش چگونه است؛ یک‌چنین کار مقایسه‌‌ای نکردیم و متن‌شناسی نکردیم. همچنان که ما هیچ جای دیگر کار نکردیم. ما اصلاً روی سنت‌مان کار محکم و استواری انجام ندادیم. بنده این را همیشه گفتم و اینجا هم می‌‌گویم که سرزمین حکمت و عرفان اسلامی یک سرزمین بکری است که پای بنی‌بشری به آنجا نرسیده است. این کارهایی که ما داریم در حوزه فلسفه و عرفان و حکمت اسلامی می‌‌کنیم، درواقع کارهای نخستین است. نزد هر حکیم و فیلسوفی که می‌‌روید، درواقع با یک انبوهی از اندیشه‌‌های ناب مواجه می‌شوید که این‌‌ها کار نشده و مطرح نشده است. از این مطلب بگذریم.

ما از مناقب صرفِ نظر می‌‌کنیم و فرض می‌‌کنیم که مناقب از ابن‌‌عربی نیست، چون منسوب به اوست. بنده اینکه عرض می‌‌کنم در سایر آثارش شواهد هست بر تشیع او. علی کل حال، این مقدار هست که شما در برخی از آثار و تعالیم و آموزه‌‌های ابن‌‌عربی فاصله با تشیع را هم ممکن است ببینید. حُسنِ کارِ مرحوم آقای شاه‌‌آبادی این بوده که این مطالب را، این دیدگاه‌‌هایی را که از ابن‌‌عربی گرفته، به زبانی گفته و با بیانی مطرح کرده که کاملاً آموزه‌‌های شیعی در آن دخیل بوده و حضورش کاملاً مشهود و معلوم است. این هم یکی از برجستگی‌‌های کار مرحوم آقای شاه‌‌آبادی است.

در این زمینه تعبیرات مختلفی از اندیشه ابن‌‌عربی و مکتب ابن‌‌عربی به‌‌ویژه از فصوص‌‌الحکم می‌‌شود و تعبیرات شیعی زیادی هم از این موضوع وجود دارد؛ آقای شاه‌‌آبادی هم همین‌‌طور.

بیانی مؤثر در آیه ولایت

من کوتاه به بحث ولایت اشاره بکنم، چون می‌‌خواهم چند مطلب دیگر را هم بگویم. آن نکته‌‌ای که من در مورد ابن‌‌عربی گفتم این است. ببینید، اصل ولایت این است که از قول ابوزید نقل کردم. تا آنجا که خاطرم هست، فکر کنم کرون هم به این نکته اصل بحث اشاره کرده، ولایت است. (حالا کاری به اینکه چه‌جوری این ولایت را تبیین می‌‌کند که فرصت فراوانی می‌‌خواهد نداریم) می‌‌گوید اصل طرح ولایت در اندیشه ابن‌‌عربی شیعی است؛ یعنی شما در اندیشه اهل تسنن این را ندارید، این مفهوم را ندارید. مفهوم ولایت را به این معنایی که ابن‌‌عربی مطرح می‌‌کند ندارید. پس باید بگوییم او کاملاً تحت تأثیر شیعه دارد این کار را می‌‌کند؛ یعنی اگر این ارتباط قطع بشود، این ارتباط ولایی بین انسان و ولی که قطع بشود، دیگر این انسان معلق در فضاست.

بگذارید یک عبارت از مرحوم آقای شاه‌‌آبادی در باب ولایت بگویم. آیه شریفه امانت به اشکال مختلف تفسیر شده. مثلاً ملاصدرا امانت را آنجا وجود تفسیر می‌‌کند؛ با یک تفسیر خاص «انا ارضنا الامانة علی السماوات» در پایان آیه آمده که آسمان‌‌ها و زمین و کوه‌‌ها ولایت را نپذیرفتند «و اشفقن منها»؛ ترسیدند، «و حملها الانسان»؛ انسان آن را حمل کرد، «انه کان ظلوما جهولا.» ایشان می‌‌گوید این امانت ولایت است. بعد ظلوم و جهول را خیلی متناسب با این دیدگاه و خیلی زیبا تفسیر می‌‌کند. می‌‌گوید که ظلوم و جهول بر وزن فعول است. وزن فعول هر جا در زبان عرب می‌‌آید، ایشان این تعبیر را به کار می‌‌برد که صفت معدنی است؛ یعنی اگر شما گفتید که خداوند غفور است، یعنی معدن غفران است؛ اگر گفتید خداوند صبور است، معدن صبر است.

ایشان این‌جوری تعبیر می‌کند که اصلاً وزن فعول به عنوان یک صفت هر جا به کار می‌‌رود، حکایت از این می‌‌کند که آنجایی که شما دارید این وزن را به کار می‌‌برید، این صفت برای آن، معدن و منبع این صفت است. اگر خداوند در این آیه می‌‌گوید انسان ظلوم و جهول است، یعنی انسان معدن ظلم و جهل است. این ظلم و جهل جای دیگری در طبیعت دیده نمی‌‌شود. خیلی نکته ظریفی است. خیلی‌‌ها ممکن است اگر به ظاهر این آیه نظر بکنند و به این بحث ولایتی که مرحوم آقای شاه‌‌آبادی در ذیل این آیه می‌‌آورد توجه نکنند، بگویند خب خداوند یک امانتی را به همه موجودات این عالم عرضه کرده و هیچ‌‌کدام نپذیرفتند، آسمان‌‌ها نپذیرفته، کوه نپذیرفته، انسان این را پذیرفته و حمل کرده. «انه کان ظلوما جهولا»؛ پس اگر این حمل کرده، نفهمیده حمل کرده و اشتباه کرده است.

این‌طور نیست! اصلاً این ظلم و جهل نبود. به این امانت انسان احتیاج نداشت که آن را حمل کند. معدن ظلم است، معدن جهل است. معدن ظلم و جهل به نفس خودش است. ظلوم به نفس است و جهول بِفعله است. جهول بصفته و جهول بذاته است. دیگران، یعنی موجودات دیگر این عالم، این جهل و ظلم را ندارند، ولذا به ولایت هم احتیاج ندارند. کوه نسبت به خودش جهل ندارد و به خودش ظلم نمی‌‌کند ولذا به ولایت هم احتیاج ندارد. انسان چون معدن این ظلم  و معدن  این جهل  است، خودناشناس است و به خودش ستم می‌‌کند. او به این رابطه نیاز دارد: ولایی که بتواند او را از این ظلم و جهل بیرون بیاورد و نجات بدهد. درواقع آدمی با قوای ادراکی خودش، با عقل خودش و با توانی که در وجودش نهفته است، توانایی این را ندارد که خودش را از این ظلم و جهل نجات بدهد. درواقع چون ایشان می‌گوید صفت معدنی است، جوری انسان در این ظلم و جور است که به این رابطه ولایی نیازمند است تا بتواند از این ظلم و جهل خودش را برکشد و بالا بیاورد و نجات بدهد. این بحث به نظرم در مباحث مرحوم آقای شاه‌‌آبادی خیلی مهم است.

ولایت اساس تمام شرایع

ببینید، شریعت برقرار است؛ یعنی شرایع برقرار هستند، اما همه اهمیت کار این می‌‌شود که اگر در شرایع ارتباط ولایت امام معصوم هست، پس این جان و روح دارد. در این دوران ما موظفیم نماز بخوانیم، اجرای شریعت بکنیم. منتها در روایاتمان هست که «بنی الاسلام علی خمس.» نماز اولش است. پنجمین‌اش ولایت است «و ما نودی لاحد منها مثل ما نودی للولایت»[1]؛ یعنی نماز معنایش را با ولایت می‌‌گیرد. اگر ما حج انجام می‌‌دهیم، معنا و مفهوم و روح و جانش در گرو ارتباط با ولیّ است؛ ولیّ غایب است. اگر این ارتباط برقرار نباشد، آن حج معنی ندارد.

ماجرای حضرت اباعبدالله علیه‌السلام و خروج‌شان از مکه در میانه مناسک حج، درواقع این معنی را می‌‌دهد. حج آن‌جایی است که حضرت اباعبدالله باشد. این‌همه آدم به حج می‌‌روند، اما «حق» دارد از مکه خارج می‌شود. این ارتباط اگر برقرار نباشد، آن شرایع بی‌‌معنی هستند، بی‌‌روح هستند، یک کالبد بی‌‌جانند. حتماً باید به‌خصوص در این عصر این ارتباط برقرار باشد، اما اینکه ما بالکل بخواهیم نفی شریعت بکنیم، من به این قائل نیستم. من در تمام زمان‌‌ها قائل به شریعت هستم؛ یعنی به‌خصوص احکام، بحث نماز و روزه و این‌‌ها هر کدام یک دنیا حرف و سخن دارد که الآن جایش نیست که بنده در مورد این‌‌ها گفتگو بکنم. فکر می‌‌کنم در این فرصتی که ما می‌‌توانستیم حرف بزنیم، من آن نکات برجسته‌‌ای که می‌‌توانم بگویم در عرفان مرحوم آقای شاه‌‌آبادی، بیان شده. در این آثاری که از ایشان باقی مانده، آن نکات برجسته‌‌ای که می‌‌خواستم بگویم، به صورت کبروی بیان کرده.

البته اندیشه آقای شاه‌‌آبادی را باید نقد و بررسی کرد. اندیشه مرحوم آقای شاه‌‌آبادی و عرفان ایشان زمانی حیات پیدا می‌‌کند که نقد و بررسی بشود. نه‌تنها ایشان، که هر کسی غیر از مقام معصوم (که ما باید تسلیم باشیم)، تمام انسان‌‌های دیگر، حیات اندیشه‌‌شان در گرو نقد و بررسی است. باید نقد و بررسی بشود تا جوانب مختلف‌شان روشن بشود.

 

منبع: مصاحبه با دکتر نصرالله حکمت

 

---

[1] قال الباقر علیه السلام: «بنی الاسلام علی خمس: الصلوة، الزکوة، الصوم، الحج و الولایة و لم یناد بشیء کما نودی بالولایه.» (وسائل‌‌الشیعه، ج 1، ص 10)

اختلاف در منشأ دین و نظر آیت‌الله شاه‌آبادی

یکی از شبهات این است که اگر شما در ادیان نگاه بکنید، می‌گویند «دین چگونه به وجود آمده؟» دین بر مبنای نیاز بشر به وجود آمده، یعنی کل کتاب‌های ادیانی را اگر شما نگاه بکنید، زیرساخت‌شان در واقع همین است؛ چون نگاه این‌ها یک نگاه جامعه‌شناسانه به دین است. دین را مثل یک خانواده فرض می‌کنند که چطور خانواده را بررسی می‌کنند، چطور اجتماع را بررسی می‌کنند، حالا یک انسان دین‌گرا هم، حالا چه دین یهود باشد و چه دین اسلام باشد و چه هندوییسم باشد، می‌آید این را از نظر ساختار اجتماعی بررسی می‌کند که حالا این اگر دین داشته باشد، چه تأثیری دارد و اگر نداشته باشد، چه می‌شود؛ مثلاً مسجد چه تأثیری دارد یا کلیسا چه تأثیری دارد؛ یعنی در واقع از لحاظ اجتماعی نگاه می‌کند و این‌ها به‌نوعی دین را بشری نگاه می‌کنند. چون بشری است، شروع آن را هم بشری می‌گیرد.

در حالی که ما شروع آن را الهی می‌دانیم و حالا نگاه‌های مختلفی دارد که یا ترس بوده یا چیز دیگری. یک نگاه اساسی که الآن هست، می‌گویند نیاز بوده، یعنی مثلاً بشر نیاز داشته که غذایش را بپزد و آتش را به وجود آورده یا نیاز داشته با دیگری ارتباط برقرار کند، خط را اختراع کرده، زبان اختراع شده. حالا در بعضی از نیازهای بشر، یک چیز جدیدتری آمده جای آن نیاز را پر کرده و آن قدیمی از بین رفته. خیلی از چیزها در طول تاریخ بشر از بین می‌روند و اگراین نیاز، چیزی جدید جای آن را پر نکند، هست؛ مثلاً چون زبان که ما می‌توانیم ارتباط برقرار بکنیم و خط چیزی جای این‌ها را نگرفته و این دو مانده، دین هم چون چیزی جدید جای آن نیامده، بنابراین نیاز به دین و پرستش و عبادت در بشر مانده.

اینکه بر مبنای نیاز است، آمدند بررسی کردند و هر کسی آمده یک نیازی از بشر را پاسخ داده. فرض کنید آهنگر آمده آن نیاز را پاسخ داده، نجار این نیاز را برطرف کرده. حالا این نیازهای معنوی انسان، نابغه‌های دیگری آمدند و نشستند و انجام دادند؛ یعنی در واقع انبیاء را به‌نوعی می‌آیند در این رده قرار می‌دهند. منتهی می‌گویند این‌ها کامل‌تر و لطیف‌تر هستند و نیازهای روحی مثل عبادت و دین را برطرف کردند، در حالی که از نگاه دین و از نگاه عرفان و از نگاه فلسفه، این نگاه را قبول ندارد.

در واقع ما اینجا می توانیم در پاسخ به همین شبهه از مرحوم شاه‌آبادی کمک بگیریم که در معارف ما بحث شده که دین فطرت بشر است و این فطری بودن بوده که انسان را به این سمت کشانده. حالا مرحوم شاه‌آبادی خیلی خوب به این پرداخته که انسان که به دنبال آزادی می‌رود و به دنبال مال و ثروت می‌رود، به دنبال شهرت و چیزهای دیگر می‌رود، این فطرت انسان است و حالا قانع نمی‌شود. علت این است که این فطرت به دنبال کمال مطلق می‌گردد و مصداق آن را اشتباه می‌کند. حالا فکر می‌کند آن مصداق مال یا مقام یا چیز دیگری است. بنابراین چون هیچ‌کدام از این مصداق‌ها مطلق نیستند، این بشر قانع نمی‌شود. یک استدلال می‌آورند که این نشانه این است که بشر فطرتاً به سمت کمال دارد می‌رود. پس او بر مبنای نیاز ایجاد نشده، بر مبنای فطرت ایجاد شده. حالا ریشه اصلی آن این است که ما دین را الهی می‌دانیم که خداوند اولین انسانی را که آفرید، همان اولین انسان پیغمبر هم بود و مباحث بعدی دیگر که پیش می‌آید.

 

مصاحبه با دکتر عبدالرضا مظاهری

اثبات معاد از طریق فطرت

ببینید تعبیر آیت‌الله شاه‌آبادی از فطرت چقدر لطیف است: «مراد از فطرت الهی، عشق است!» بعد تعریف می‌کنند منظورشان را از این عشق. بعد از اینکه فطرت را تعریف می‌کنند و تفاوتش با طبیعت را در این شذره ششم بیان می‌کنند و مثال می‌زنند؛ بعد از آن، با فطرت به استدلال اصول اعتقادی می‌پردازند. امام (ره) که شاگرد ممتاز آیت‌الله شاه‌آبادی است، می‌فرماید: «آقای شاه‌آبادی متفرد است در این میدان.» یعنی اینکه منحصر است که از طریق فطرت، تفسیر معارف الهی را بکند.

در شذرات المعارف توحید از طریق فطرت اثبات شده است و در رشحات البحار اثبات معاد از طریق فطرت شده است. معمولاً استدلال‌ها هم ساده و همه‌کس‌فهم است. اثبات معاد را ببینید:

آیت‌الله شاه‌آبادی می‌فرمایند که فطرت انسان، عاشق راحتی و لذت است و هر چیزی که فطرت انسان به آن عشق ورزید، حقیقتی است که نباید با آن مخالفت کرد؛ در فطرت به ودیعه گذاشته شده و همراه با خلقت و سرشت انسان بوده است. آن لذت و آسایشی که انسان به دنبال آن است، آن آسایشی است که همراه با آن هیچ‌گونه سختی نباشد؛ یعنی انسان لذتی را می‌طلبد که هیچ‌گونه سختی را برای خودش نداشته باشد.

شما ملاحظه کنید در لذت‌های دنیوی؛ آیا لذتی را در دنیا بدون هیچ سختی می‌توانید پیدا کنید؟ لذایذ دنیوی و آسایش‌ها و راحتی دنیا، یا قبل از وصول به لذت سختی دارد یا هم‌زمان با وصول به لذت سختی همراهش است یا بعد از آن سختی به دنبالش و به طبعش می‌آید یا دوبه‌دو قبلش و هم‌زمان، مقارن و بعد و قبل و بعد سختی دارد یا هر سه حالت! جمعاً هفت صورت می‌شود و امکان ندارد شما لذتی را در دنیا پیدا کنید که خارج از این هفت قسم باشد.

خُب، فطرتی که انسان به دنبال اوست لذت بدون سختی است، آسایش بدون مشکل است. معشوق انسان یک‌چنین لذتی است. وقتی عاشق وجود دارد، معشوق هم باید وجود داشته باشد. نمی‌شود عاشق وجود داشته باشد و معشوق وجود نداشته باشد. عشق هم مثل علم است؛ اگر عالم وجود دارد، معلوم وجود دارد. بنابراین اگر عاشق وجود دارد، معشوق وجود دارد. پس در این خلقت خداوند، در این هستی، باید لذت بدون سختی وجود داشته باشد؛ چون تو عاشق آن هستی. وقتی تو عاشق چیزی هستی، معشوق حتماً وجود دارد.

حالا وقتی می‌گردید در دنیای مادی، لذتی و آسایشی را بدون سختی پیدا نمی‌کنید؛ اینجا می‌فهمیم که باید چنین لذتی باشد و در این دنیای مادی چنین لذتی نیست، پس حتماً دنیای دیگری وجود دارد که همه‌اش لذت است و هیچ سختی و کراهتی در آن نیست. در بهشت هرچه را که دل شما بخواهد و چشم شما از آن لذت ببرد، بدون هر گونه مشقت و سختی برای شما فراهم شده است. حالا شاید من نتوانم به آن زیبایی که آیت‌الله شاه‌آبادی عنوان کرده‌اند، بیان کنم. من از روی نوشته‌های ایشان این تعبیرها را نقل می‌کنم. به همین صورت بحث اثبات توحید از طریق فطرت و سایر اصول اعتقادی را مطرح می‌کنند.

 

گوینده: حجت‌الاسلام سعید شاه‌آبادی

تأثیرات فیلسوف فطرت بر سبک زندگی

نکتۀ جالب در رابطه با حضرت آیت‌الله شاه‌آبادی، موضوع و بحث فطرت است. فطرت در طول سالیان و قرون مختلف تغییر نمی‌­کند. یعنی در حال حاضر که ما در قرن 21 هستیم، جامعۀ امروزی مواجه با همان دستورات دینی است که در حدود 1400 سال از عمر آن می­‌گذرد؛ در عین حال که فطرت انسانی تغییر نکرده است. فطرت آدم­‌ها همانی است که قبلاً بوده است. هنوز هم با گذشت این‌­همه سال، ما انسان‌­های زیبا و صادق را دوست داریم. دربارۀ مسائل خلقت، خداوند و جهان هستی کنجکاویم و همیشه دوست داریم بیشتر بدانیم. این‌­ها چیزهایی است که در فطرت ما وجود دارد (این شبهه‌­ای است که عده‌­ای می‌­گویند به اسلام هم سرایت می‌­کند. اگر این‌­طور است، پس باید اسلام عوض شود! یک دین جدید بیاید! پس چرا نمی‌­آید؟) هنوز هم آدم‌­ها حق‌‌پرست هستند، آدم‌­ها راستگو یا علاقه‌­مند به راستگویی هستند.

حضرت آیت‌‌الله شاه‌‌آبادی بر این بحث بسیار کار کرده‌­اند و عمق وجود آدم‌­ها را هدف می‌گرفتند. می‌‌بینید وقتی صدای موسیقی پزشکی نزدیک مسجد، برای مسجد مزاحمت ایجاد می‌­کند، نظرشان این نبوده که صدای موسیقی آن پزشک به هر قیمتی قطع شود، بلکه عقیده داشتند خود دکتر باید اصلاح گردد؛ در این کار هم موفق می‌‌شوند. یعنی به معلول کار ندارند، بلکه علت را درست می‌­کنند. با اصلاح علت، معلول نیز خودبه‌‌خود از بین می‌‌رود.

در زمینۀ عرفان هم باز به همین‌‌گونه است. آیت‌‌الله شاه‌‌آبادی هم فقیه بودند هم عارف. در زمانی که خیلی از آدم‌­ها عرفان را مورد مذمت قرار می‌­دادند، ایشان مردانه ایستادند و عرفان تدریس کردند. شاگردانی مانند امام خمینی، علامه طباطبایی و امثال ایشان را تربیت کردند. اما عرفان ایشان با بقیه تفاوت داشت. عرفان اصیل اسلامی بود. مانند بعضی از عرفا به فکر خودشان نبودند. ایشان درد مردم را می‌­شناختند و بیان می‌­کردند. می‌­گفتند که مسلمانان این مشکلات را دارند و بر اساس شناخت دردها، راه­های درمان آن را می‌­گفتند. حضرت امام در مکتب ایشان بودند که توانستند جهان را تحت تأثیر قرار بدهند و اسلام را سربلند کنند. ایشان درد دین داشتند؛ درد اینکه چرا مسلمانان باید این­‌قدر ذلیل و خوار باشند. عرفان ایشان گوشه­‌نشینی نبود. بلکه این تصور را که عارف آدم سر به زیر و گوشه‌‌نشینی است، از مردم می‌­گرفت. شهید مطهری هم در این باره مطالب زیادی در کتاب‌­های خود بیان کرده است.

برای تفهیم بیشتر این مطلب، من از بحث «ماده و صورت» در فلسفه  کمک می­‌گیرم. در این بحث، عنوان می‌­شود که ماده هیچ‌‌گاه بدون صورت نیست. اگر صورت از ماده جدا شود، بلافاصله یک صورت دیگر جایگزین آن خواهد شد. شما وقتی در جامعه نتوانستید فرهنگ خوبی را جا بیندازید، فرهنگ بد خودبه‌‌خود می­آید. این جزء بدیهیات است که وقتی مردم هیچ سیرۀ عملی و فرهنگی نداشته باشند، دچار انحطاط فرهنگی هم می‌­شوند. ما اگر نتوانیم عرفان اسلامی را برای مردم بیان کنیم، خودبه‌‌خود یوگا، مدیتیشن، ووشو یا عرفان‌­های منفی و عرفان‌‌های التقاطی در جامعه رشد می‌­کنند. من نمی­‌گویم همۀ این‌‌ها غلط است، اما باید قبول کنیم که التقاطی است؛ به این معنی که یک جاهایی درست است، اما یک جاهایی غلط است و در نهایت راه نادرست را می­‌روند. به بیان دیگر، این قانون طبیعت است و هیچ گریزی از آن نیست. وقتی نتوان مردم را سیراب کرد، آن‌‌ها دنبال سراب می‌­روند.

متأسفانه ما نتوانسته‌­ایم آن عرفان اصیل اسلامی را به همراه فواید آن در بین مردم جا بیندازیم و آن را شفاف و روشن بیان کنیم. بعضی‌­ها ممکن است متخصص در عرفان هم باشند، ولی همین سؤال‌­ها را بپرسند؛ یعنی باید روشن شود که درد و مشکل چیست. عرفان آمده است که برای ما چه کاری انجام دهد؟ هر علمی متولی یک سری مسائل است. عرفان هم مسائل مربوط به خودش را دارد. به نظر من، مهم‌­ترین مسئله­‌ای که مردم در عرفان به دنبال آن می‌­گردند، آرامش است (آرامش در این دنیا). به عنوان نمونه، ملاحظه می‌­فرمایید که مردم از نظر اقتصادی و جنبه‌­های دیگر، کم و بیش امرار معاش می­‌کنند. ولی بعضی از افراد پول­‌های زیادی خرج می‌­کنند تا یک آدم رمال بیاید و به آن‌ها بگوید چطور باید به آرامش برسند! عرفان امروز نیاز به این دارد تا در جامعه مطرح شود. برای اثبات و طرح این نیاز، محتاج این هستیم تا عارفان اسلامی را به عنوان الگو و استاد معرفی کنیم. به مردم بگوییم در موضوع عرفان اسلامی، این شخصیت نمونۀ یک عارف کامل است. علی‌‌رغم اینکه اشخاص با این خصوصیات خیلی کم وجود دارد، به هر حال شخصیت­‌هایی مانند آیت‌‌الله شاه‌‌آبادی، امام و آیت‌‌الله بهجت نمونه‌­هایی از این‌­گونه عرفا هستند.

 

منبع: مصاحبه با دکتر عباس گوهری

اثبات توحید از دو فطرت

 

بدان که مفسرین، از عامه و خاصه، هر یک به حسب طریقۀ خود، طوری بیان کیفیت فطری بودن دین یا توحید را کرده‌اند. و ما در این اوراق بر طبق آراء آن‌ها سخن نگوییم، بلکه در این مقام آنچه از محضر شریف شیخ عارف کامل، شاه‌آبادی دام ظله، که متفرد است در این میدان، استفاده نمودم بیان می‌کنم، گرچه بعضی از آن‌ها به طریق رمز و اشاره در کتب بعضی از محققین از اهل معارف هست، و بعضی از آن به نظر خود قاصر رسیده است.

[...] بدان که از فطرت‌هایی که «فَطَرَ النّاسَ عَلَیها[1]»، فطرت تنفر از نقص است، و انسان از هر چه متنفر است، چون در او نقصانی و عیبی یافته است از آن متنفر است. پس عیب و نقص مورد تنفر فطرت است، چنانچه کمال مطلق مورد تعلق آن است. پس متوجهٌ الیهِ فطرت باید واحد و احد باشد، زیرا که هر کثیر و مرکبی ناقص است، و کثرت بی‌محدودیت نشود، و آنچه ناقص است مورد تنفر فطرت است، نه توجه آن. پس، از این دو فطرت، که «فطرت تعلق به کمال» و «فطرت تنفر از نقص» است، توحید نیز ثابت شد.[2] بلکه استجماع حق جمیع کمالات را و خالی بودن ذات مقدس از جمیع نقایص نیز ثابت گردید. و سورۀ مبارکۀ توحید که نسبت حق جل و علا را بیان می‌فرماید، به حسب فرمودۀ شیخ بزرگوار ما روحی فداه، از هویت مطلقه که متوجهٌ الیهِ فطرت است و در صدر سورۀ مبارکه[3] به کلمۀ مبارکۀ «هُوَ» اشاره به آن شده است، برهان بر شش صفتی است که در دنبالۀ آن مذکور است.

 

منبع: چهل حدیث، امام خمینی (ره)، ح 11، ص 181-185؛ برگرفته از عارف کامل، ص 111-113

 

---

[1] روم 30

[2] مرحوم آیت‌الله‌العظمی شاه‌آبادی در کتاب رشحات‌البحار خود، در ذیل آیۀ 18 سورۀ کهف (وَ إِذْ قالَ مُوسی‏ لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً) چنین می‌فرماید: «بدیهی است که انسان بما هو انسان، نه بما هو موسی (ع)، عاشق ارتقا به کمال نفس خویش است. به طوری که عشق وی در این کمالات محدود فرونمی‌نشیند و از آنجایی که فطرت معصوم از خطاست و عشق نیز قوی‌ترین براقی است که باعث وصول به معشوق می‌شود، پس باید به وجود کمال غیرمتناهی در دار تحقق و نیز امکان وصول به آن، که همان مبدأ و معاد است، حکم نمود. این است که موسی برای وصی خود، یوشع، عشق خود را با دوام طلب خود تا رسیدن به در معشوق خویش، یعنی انسان کامل که محل اجتماع بحر وجوب (به خاطر فنای خود در آن) و بحر امکان (به خاطر بقای خود به آن) اظهار داشت.» رشحات‌البحار، مترجم: زاهد ویسی، چاپ سوم، ص 460

[3] منظور سورۀ توحید است.

معرفی کتاب حدیث عشق و فطرت (مجموعه مقالات)

• عنوان کتاب: حدیث عشق و فطرت (مجموعه مقالات)
• عنوان فرعی: مجموعه مقالات درباره آراء حکمی‌معرفتی عارف حکیم آیت‌الله‌العظمی محمدعلی شاه‌آبادی
• ناشر: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
• مؤلف: جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه
• چاپ اول: 1386
• تعداد صفحات: 560

 

این کتاب در سال 1386 و به همت سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در 560 صفحه منتشر شده است. کتاب مجموعه مقالاتی شامل 19 مقاله نگاشته شده توسط اساتید و محققان مختلف با زیرمجموعه‌های مفصل مربوط است. این مقالات برگزیده‌های کنگرۀ آیت‌الله شاه‌آبادی است که در یک مجموعه جمع‌آوری شده است و منبع خوبی برای آشنایی با وجوه مختلف علمی و عرفانی آن عارف مجاهد است. عناوین مقالات این کتاب عبارتند از:

1. آیت‌الله شاه‌آبادی و برهان فطرت عشق بر اثبات واجب‌الوجود – محمدجواد پیرمرادی )مفهوم‌شناسی فطرت؛ مبانی برهان فطرت؛ برهان فطرت عشق)

2. چیستی عشق با نگاهی به آرای آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) – محمدجواد رودگر (عشق شریعت‌محور؛ کاربردی کردن عشق یا عشق کاربردی؛ عشق با فنای عاشق سازگار است؛ عشق، سرمایه اصلی حیات طیبه.)

3. تجسم اعمال در آرای آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) – منیرالسادات پورطولمی (مبانی حکمی فلسفی تجسم اعمال؛ تجسّم اعمال؛ تأملّی در آثار آیت‌الله شاه‌آبادی)

4. مرگ و آخرت از دیدگاه حکیم شاه‌آبادی (ره) – عزیزالله افشار کرمانی (مرگ و حیات، مراتب حیات و تجرد، موت دنیوی و برزخی)

 5. فطرت الاهیه آدم، تجلّی اسم اعظم الهی –  زهره نادری‌نژاد (تحلیل معناشناختی فطرت، ثمرات شکوفایی فطرت، گریز فطرت از نقص، حیات‌یابی طبیعت از فطرت، مراتب اسما و صفات الهیه)

6. بیان ترویج معارف عرفانی- منصور ولی

7. چیستی عشق در عرفان اسلامی – ملک محمد فرخ‌نژاد

 8. شعبده با اهل راز - حسینعلی رحمتی (درنگی در عرفان‌نمایی‌ها و شبه عرفان‌های جامعه امروز ایران؛ دردها و درمان‌ها / علل و زمینه‌های پیدایش و گسترش شبه عرفان‌ها، آگاهی از عرفان‌های حقیقی، اقناع نشدن از عرفان‌‌های موجود)

 9. آرای آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) در آثار حضرت امام خمینی (ره) - نجفقلی حبیبی (علاقه امام خمینى به استاد و حفظ حریم ایشان، شیوه کار و اهمیت موضوع)

 10. فطرت محجوب، معنویت ممسوخ - حمیدرضا مظاهری سیف (محجوبیت فطرت با طبیعت؛ اشو مرشد سرگردان عشق؛ نیروی توهم در تعالیم «دون خوان»؛ «کریشنا مورتی» راهنمای آزادی بیراه؛ فطرت ولایت)

 11. تبیین دین به زبان روز – مژگان سخایی (زبان از الطاف الهی برای انسان؛ زبان وحی امروزی و دیروزی ندارد؛ توجه به نیازها و مقتضیات زمان؛ شناخت طبیعت و بهره‌گیری از آن)

 12. ویژگی‌های عرفان اسلامی در اندیشه آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) - علی نعیم‌الدین فانی (اهتمام به شریعت و معرفت؛ عرفان حماسی و حماسه عرفان؛ ترویج اخلاق و معارف الهی؛ صلاح اخلاقی و معنوی جامعه؛ بیان روشن و تمثیلی معارف دین)

 13. آسیب‌ها و بیماری‌های جوامع اسلامی از دیدگاه حکیم شاه‌آبادی (ره) - عباس گوهری (شاه‌آبادی، بیدار و بیدارگر؛ آسیب‌شناسی جوامع مسلمان: یأس از ظهور سعادت دینی و دنیوی، افتراق بین امت اسلام، ترک امر به معروف و نهی از منکر)

 14. تأثیر شخصیت آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) بر امام خمینی (ره) در نسبت میان عرفان و سیاست - انسیه شیخ سفلی (نسبت میان عرفان و سیاست با رویکردی به تفکر امام خمینی (ره) و آیت‌الله شاه‌آبادی (ره)؛ اصلاح مادی و معنوی جامعه؛ ساحت اندیشه)

 15. اثرپذیری شخصیت سیاسی و عرفانی امام خمینی (ره) از آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) – فرشته ندری ابیانه (تأثیرات شیخ عارف کامل شاه‌آبادی بر حضرت امام خمینی در بعد عرفانی؛ تصریحات حضرت امام خمینی؛ تأثیرات علمی مرحوم شاه‌آبادی بر حضرت امام خمینی)

16. تأثیر آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) بر شخصیت عرفانی و سیاسی امام خمینی – یحیی صباغچی (عرفان آیت‌الله شاه‌آبادی؛ ایمان قلبی شاگرد؛ آیت‌الله شاه‌آبادی، استادی کامل)

17. آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) و تعلیم و تربیت شاگردان - معصومه ذبیحی (انعکاس تعالیم او در شخصیت امام خمینی(ره)؛ اعتقاد و التزام به ولایت؛ تعظیم و بزرگداشت قرآن و عترت؛ تأثیر پذیری امام خمینی در عرفان از مرحوم شاه‌آبادی؛ سیاسی بودن دین اسلام؛ تأکید بر وحدت مسلمین)

18. تفسیر حکمی-عرفانی قرآن کریم در آثار مرحوم آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) - سوسن آل رسول (قواعد و ضوابط تفسیری آیت‌الله شاه‌آبادی؛ بررسی تطبیقی تفسیر سوره قدر آیت‌الله شاه‌آبادی)

19. دعا یا قرآن صاعد – محمدعلی برزنونی (ارتباط‌ غیرکلامی‌ خدا و انسان‌؛ چرایی نیاز انسان به دعا و موانع آن، دعا به زبان فطرت، دعا رابطه‌ مستقیم‌ و بی‌واسطه‌‌ انسان)